3 Ekim 2016 Pazartesi

Dikkat ve Bellek


Çocuklar için dikkat geliştiren etkinlikleri yazmadan önce dikkat ve bellek ile ilgili genel bilgiler vermek istiyorum. Öncelikle dikkat nedir ondan bahsedelim. Dikkat oldukça karmaşık bilişsel bir işlev ve kısa süreli bellek, öğrenme ve düşünmenin ön koşulu. Dış dünyadan beynimize her saniye 10 milyar bit uyaran ulaşıyor. Bu milyarlarca uyaranın her birini algılamak mümkün de değil gerekli de. Uyaranların gereksiz olanlarını (yani çoğunu) görmezden gelen, hangilerinin gerekli olduğunu seçen, bilişsel süreçleri o seçilen uyaranlar üzerinde odaklaştıran ve tüm bunları kontrol eden sürece “dikkat” diyoruz.


Dikkat bilginin dış dünyadan alınması ve işlenmesi için gerekli bir süreç. Dikkat etmediğimiz bilgiyi hatırlamayız ve de öğrenmeyiz. Dikkatin ne olduğu ve dikkat mekanizmasının nasıl işlediği ile  ilgili psikoloji literatüründe çeşitli kuramlar var ama tüm kuramların ortak noktası dikkatin bir “seçme” işlemi olduğu. Bir teori dikkati bir huniye benzetiyor, huninin dar ucundan kısıtlı sayıda uyaranın  beyne ulaşabildiğini söylüyor. Bir diğeri, beynin sınırlı bilgi işlem kapasitesi nedeniyle dikkatin bir filtre işlevi gördüğünü söylüyor. Başka bir teori tüm uyaranların algılandığını ancak beyin için anlamlı uyaranların seçildiğini iddia ediyor. Bu teoriye göre bilgi önemliyse onu algılama eşiğimiz düşüktür. Tehlike bildiren uyaranların algılama eşiği düşüktür. Örneğin; “imdat” ya da “yangın” gibi. Kalabalık ve gürültülü bir ortamda adımızın söylendiğini kolayca duyarız. Anneler “anne” kelimesini tüm gürültünün arasında duyar ve yine anneler çok zayıf bir ses olsa ve uzaktan da gelse bebeklerinin ağlama sesini duyar. Çocuğunuzun TV seyrederken defalarca seslenmenize rağmen sizi “duymadığı”, ancak “yemek hazır” dediğinizde hemen tepki verdiği zamanları düşünün :)

Dikkat, bilinç ve kısa süreli bellek birbirinden ayrılamaz. Dikkat ettiğimiz şeyin bilincinde oluruz. Bilinçli olmazsak dikkat edemeyiz. Bilinçli olarak dikkat ettiğimiz bilgiyi kısa süreli bellekte tutabiliriz.

Elbette ki dikkatin belli bir kapasitesi var. Aynı anda iki iş yapıyorsak dikkat bölüneceği için işlerde aksamalar ve hatalar olacaktır. Araba kullanırken cep telefonu kullanmanın dikkati böldüğünü, kazalara sebep olduğunu da hatırlatayım. Benzer şekilde müzik dinleyerek ders çalışmak da öğrenme üzerinde olumsuz etkiye sahip. Aynı anda tek bir göreve odaklanırsak dikkatimizi toplamak, odaklandığımız bilgiyi kısa süreli belleğe ve oradan da uzun süreli belleğe aktararak “öğrenmek” mümkün olur. Öbür türlü zihnimiz bir çalan müziğe kayar, bir önümüzdeki kitaba. Bu bölünmüş dikkat de öğrenme süresinin uzamasına neden olur ve zihni yorar ve hatırlama işlevlerini bozar.

Dikkat istemli olup olmamasına göre aktif-pasif dikkat, hedefle olan ilişkisine göre seçici-sürdürülen-bölünmüş dikkat olarak sınıflandırılır. Seçici dikkat, karanlık bir odada el lambasının sadece belli bir nesneyi aydınlatması ve onun görülmesi olarak tanımlanabilir. Sürdürülen dikkat, belli bir süre boyunca dikkatin belli bir uyaranda tutulmasıdır. Okul çağı çocuklarının, derste diğer tüm uyaranlara zihnini kapatarak öğretmenin anlattıklarına odaklanabilmesi için sürdürülen dikkatinde sorun olmaması gereklidir. Bölünmüş dikkat dikkatin aynı anda birden fazla göreve yönlendirilmesidir. Eğer bu görevlerden biri otomatikleşmiş, çok tekrarı yapılmış bir iş ise talep ettiği dikkat minimumda olacağı için diğer görevle beraber sürdürülebilir. Örneğin; örgü örerken film de seyredebilirsiniz çünkü örgü örmek sizin için otomatikleşmiştir. Ancak araba kullanmak (Sürekli değişen durumlara, trafiğe, diğer araçların hareketlerine, yola dikkat etmeyi gerektirdiği için)  bu otomatikleşmiş işlere dahil değil tekrar hatırlatayım, araba kullanırken başka bir işle meşgul olmak kazalara neden oluyor.

Kalıcı bir öğrenme için bilginin kısa süreli bellekten (KSB) uzun süreli belleğe (USB) aktarılması gerekli. Ancak KSB zaman ve kapasite olarak sınırlı. Bilgileri belli bir süre tutabiliyor ve tuttuğu bilgi sayısı sınırlı. Örneğin bize söylenen bir telefon numarasını içimizden tekrar ederek 20-30 saniye KSBde tutabiliriz. Ancak o numarayı aradıktan sonra bu bilgi işlevini yitirdiği için onu USB ye aktarmaz ve “unuturuz”. KSB kapasite olarak ortalama 7 item (±2; yani ortalama 5 ile 9 item arası) ile işlem yapabiliyor. Ancak anlamlı gruplamalar yaparak KSB kapasitemizi arttırabiliriz. Örneğin I, B, M, B, J, K, F, B, I harflerini tek tek hatırlamaya çalışmak yerine IBM, BJK, FBI şeklinde gruplayarak daha kolay hatırlarız.

Uzun süreli bellekte ise kapasite sınırı yok. Hard disklerde olduğu gibi dolma ve yeni bilgi öğrenememe gibi bir şey söz konusu değil. Bilginin tutulma süresinin da sınırı yok. Bilgi ömür boyu belleğimizde kalabilir. Beynimizin muhteşemliğini gösteren bir bilgi bu bence.

Bir bilgiyi hatırlayamıyorsak ya o bilgiye giden yolu bulamıyoruzdur ya da bu bilgi kaybolmuştur. Ama hiçbir bilginin USB de kaybolmadığını, sadece ona nasıl ulaşacağımızı bilmediğimizi söyleyen uzmanlar da var.

Uzun süreli bellek de kendi içinde kategorilere ayrılıyor.

-Episodik bellek; kendi yaşadığımız ve belleğimize kaydolan kişisel deneyimleri içerir. Yapılan bir araştırma insan hayatında en çok hatırlanan anıların 15-25 yaş arasında olduğunu göstermiş. Çünkü bu yaşlarda zihinsel ve fiziksel performans en yüksek seviyede. Ayrıca  hayattaki çoğu şey ilk kez bu yaşlarda  deneyimlendiği ve ilkler de unutulmadığı için ilk gençlik yıllarına ait hatıralar belleğimizde çok yer kaplıyor.

-Anlamsal bellek; genel bilgileri, okulda öğrendiklerimizi, içerir. Örneğin; “su 100 derecede kaynar” gibi.

-İşlemsel bellek; belleğin en ilkel şeklidir. Sözle ifade edilemeyen bisiklete binmek, yüzmek gibi becerileri ve eylemleri içerir.

Dikkat ve bellekle ilgili bu genel bilgilerden sonra, bir sonraki yazımda çocukların dikkat ve dolayısıyla bellek becerilerini geliştirecek etkinlikleri yazacağım. Beynin ve dikkat mekanizmasının nasıl çalıştığını bilirseniz çocuğunuza bu konuda daha faydalı olabilirsiniz. Beyin hala sırları, nasıl çalıştığı tam olarak anlaşılamamış olağanüstü bir yapı. Her yeni araştırma onun işleyişini anlamamızda bize yol gösteriyor. İnsan beyninin erken çocuklukta ne kadar hızlı geliştiğini, tıpkı bir sünger gibi verilen bilgileri, öğrendiklerini özümsediğini ve bu yaşlarda çocuğa destekleyici bir çevre ve yeterli uyaran sağlamanın önemini unutmayın.

Mine Kilitci, 2016.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder